СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ Т.ДОРЖБАТ: ААВЫНХАА ЗАХИАСЫГ БИЕЛҮҮЛЖ БОЛЗОЛД НЬ ХҮРЧ БАЙЖ ЦОЛОО АВНА

Баянхонгор аймгийн Жинст сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Тонжоогийн Доржбатын ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. 1958 оны зун Баянговь сумын нутаг Шорвогийн ихэр хэмээх газар төрсөн тэрээр Малчин залуу алтан медаль, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль,АХ-ын 50, 60 жилийн ойн медаль, V, VI таван жилийн гавшгайчаар шагнуулж явжээ.

-Булгийн эх, усны ундарга болсон аавын тань талаар эхлээд ярилцах нь зүйтэй байх.
-Тэгье ээ. Миний аав Баянговь сумын хүн. Би ч ялгаагүй тэр сумын нутаг Шорвогийн ихэр гэдэг газар төрсөн. Аавын маань хурдан  халиун морь Баянговь сумын наадамд завсаргүй долоон удаа түрүүлж байсан цуут хүлэг. Зураг нь ч бий дээ. Тэр олон жил түрүүгээ алдаагүй болохоор би аавыгаа “сайн уяач байж дээ” гэж боддог. Аав шигээ болохыг хичээдэг ч хүрэхгүй дуусах юм шиг байна даа.
-Уяаны эрдмийн А үсгийг ааваараа заалгаа байлгүй?
-Тэгэлгүй яахав. Намайг морь уяж эхлэхэд “Намайг үе залгамжлах нь миний хүү л байна. Морио сайн уяж байгаарай. Хэзээ ч шантарч, хаяж болохгүй шүү. Олон жилийн дараа ч амжилтанд хүрч мэднэ” гэж захисан юм. Ах нь одоо 58-тай. 60 хүртлээ морь уяна. Тэгэхэд аймгийн Алдарт уяач цолонд хүрчих байх аа.
-Хэдэн айраг дутуу юм бэ?
-Хоёр айраг дутуу. Аавынхаа захиасыг биелүүлж, авах ёстой болзолд нь хүрч байж цолоо авна гэж бодож байгаа. Залуучууд Доржбал ахад өг л гэдэг юм. Би болзлоо биелүүлж байж авна гээд зөвшөөрдөггүй. 
-Нүүр бардам...
-Яг тийм. 
-Бие даан морь уяад нэлээд хугацаа өнгөрөө байх даа?
-1972 онд долоодугаар ангиа төгсч илгээлтээр хөдөө гараад, гурван жил гаруй мал малласан. Тэгээд 18 настай цэрэгт татагдаж, 1979 онд 21-тэй халагдаж ирээд 1985 оноос морь уяж эхэлсэн. Анх ахынхаа Бүжин хээрийг уяж сумын наадамд хоёроор давхиулж байлаа. Түүнээс хойш зудны дараах таван жилийг эс тооцвол адууны дэргэдээс холдсонгүй ээ.
-Байгалийн хатууг яалтай билээ?
-Ах нь 40 гаруй адуутай байгаад ганцхан морьтой л үлдэж, гурван жилийн дараа Шаравпүрэв гэдэг хүнээс нэг саарал морь авсан. Түүнийгээ сумынхаа наадамд хоёр айрагдуулсан. Мөн хүргэн ах Ёлоосоо Говь-Алтайн гаралтай хээр морь авч хэд хэдэн удаа айрагдуулж урам орсон доо. 
-Адуу малын наймаа их хийх үү?
-Аа, эв нь таарвал хийнэ шүү. 1996 онд Баацагаанаар мотоцикльтой наймаа хийж явтал 40-өөд тооны адуу урдуур гардаг юм. Тэгсэн сүүлээсээ хоёрт нэг сайхан хүрэн морь явж байна. Хурдан адуу санагдаад “Хэний адуу вэ” гэсэн Таван элсэнд байдаг Батаагийн адуу гэнэ. Тэгэхээр шууд тэр айлд нь давхиад очсон, 60 гаруй насны хөгшин байна. Жаахан сууж байгаад нөгөө хүрэн морийг авъя гэтэл “манай ачийн морь байгаа юм. Малд явчихсан  ингэсхийгээд хүрээд ирэх байх” гэнэ. Удаа ч үгүй 14,15-тай банди хүрээд ирлээ. Тэгсэн өвөө нь “Энэ хүн хуучин Жинстийн Үнэгэн бригадын хүн гэнэ. Чиний хүрэн морийг авъя гэж байна” гэсэн “өвөө та өөрөө л мэд” гэж байна. Тэгэнгүүт нь ямааны мах халуун дээрээ гээд “За дүү нь найман тэмээ, хоёр адуу өгье” гэсэн. Тэр үедээ бол өндөр ханш л даа. Хойтон хавар нь ирээд авахад Баацагааныхан намайг “адгуус үзээгүй биш мал үнэд оруулаад” гээд зэмлэж л байсан удаатай. 
-Хүрэн морь таны урмыг хугалаагүй биз дээ?
-Зун нь Богд суманд нэг томоохон наадам болоод тэнд миний хүрэн морь түрүүлсэн ч хоёрт барьчихлаа. Би үнэндээ хэл ам хийсэнгүй. Тэгтэл Богдын моринд дуртай ард түмэн тав нь таван, арав нь арав гэсээр 2000 төгрөг цуглуулж өглөө. Тэгж л амжилтынхаа гарааг эхэлсэн дээ. Түүний дараа говийн зургаан сум нийлсэн “Морин Эрдэнэ” даншиг наадам Баянговьд  болж, миний хүрэн морь гурвалж, таваг цагаан хээр нь дөрвөлж, нэг соёолон есөөр давхиж байсан. Тэрнээс хойш хүрэн морь дахиж түрүүлээгүй ээ, харин олон удаа айрагдсан. Хүрэн морины дараа хүргэн ахаасаа хээр морь авч хэсэг сайхан давхиулсан. Бас нэг хурдан хонгор азарга байлаа. Баян-Овоод болсон уралдаанд хоёр айрагдаж, Баянговьд нэг айрагдсан. Жинстдээ бол 5-6 айрагдсаан. Одоо хөгшрөөд уралдахаа байсан.
-Хаанахын адуу вэ?
-Дорнод аймгийн Матад сумын азарга. Үр төлүүд нь бас их сайн давхидаг юмаа. Нэг төлийг нь Өвөрхангайн Худаг усны бригадын Түвшин гэдэг хүүд өгсөн нь сайн давхиж байгаа дуулдана лээ.
Би ер нь говь руу нэлээд хэдэн адуу гаргасан. Гайгүй давхиад ирэхээр нь дүү нартаа бэлгэнд шахуу өгчихдөг юм. 
-Одоо таны нэрийг гарган хурдалж байгаа ямар хурдан хүлэг байна вэ?
-Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын гаралтай нэг хээр морь байна. Аймгийн Алдарт уяач Сономбал гэдэг хүн авчирч байсан юм. Би Цагаан гэдэг дүүгээсээ авч, аймгийн чанартай хоёр ч бүсийн уралдаанд айрагдуулаад байгаа.Энэ дашрамд хурдан сайхан буян хайрласан Цагаан дүүдээ талархаж буйгаа илэрхийлье. Миний хээр морь Баянговь сумын 80, Жинст сумын 90 жилийн ойд тус тус гурваар давхисан. Зүүн зүгийн адуу хурдан байхаар нь хүнд захиж байгаад Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумаас авсан морь маань сая Баянбулагт болсон уралдаанд зургаалаад, аймгийн бүсэд 19-д давхичихлаа. Тэр ч миний буруугаас болсон байх. Тариа хийчихсэн юм.
-Мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авахгүйгээр дур мэдэн хамаагүй тариа хийж болохгүй байх аа?
-Харин тийм байна. Алдаанаасаа л суралцах юм даа.
-Ахмад уяачийн хувьд нутгийн залуустаа зааж зөвлөнө биз?
-Залуучууд асууна аа. Зарим нь намайг багшаа л гэдэг юм. Манай сумын Алдарт уяач Анхаа, Магалжав  гээд залуучууд байна. Мэдэхгүй зүйл гарахаараа хүрээд л ирнэ. Мөн Баян-Овоо, Богд, Бөмбөгөр сумаас ч асууна. Би өөрөө Манлай уяач Батчулуун, Тод манлай уяач Онон нартай утсаар ярьж мэдэхгүйгээ бас асуунаа. Дэлгэрдалай гээд манай Богдын гаралтай хурдан хээр халзан морьтой залуу бий шүү дээ. Тэрнээс ч асууна. Дээхнэ үеийн хөгшчүүл “морь уяж сурна гэж байхгүй” гэлцдэг нь үнэн байна шүү./инээв/ Залуучуудадаа хандаад “морио хайрлаж гамна. Хайрлахдаа зөв хайрла” гэж хэлэх байна.
-Буруу хайрлана гэдэг нь яана гэсэн үг вэ?
-Хайрлаж байгаа нь энэ гээд уясан морио шууд тавих гэх мэтчилэн олон зүйл байна. Уясан мориндоо заавал хариу уяа хийж байж тавих хэрэгтэй. Мөн уралдаад ирснийх нь дараа заавал хөдөлгөх хэрэгтэй. Тэгээгүйгээс болоод хөлд нь цус бууж байна. Тэгээд л хатгана шүү дээ.
-Та тиймэрхүү засал хийх үү?
-Хийнэ ээ. Манай Үнэгэн бригадынхан надаар л хатгуулдаг юм. Баацагааны Батнасан гээд аймгийн Алдарт уяач бий. Тэрний хурдан хул шүдлэндээ хөлгүй болчихоод байхад нь би хатгаад эдгээсэн. Баянговьд болсон даншиг дээр тийм болчихоод хатгуулах гээд сурагласаар яваад над дээр ирсэн. Тэр үед хутгагүй явсан болохоор намар нь очиж хатгасан. Одоо “таны ачаар морь маань хөлтэй болсон шүү. Сайхан уралдаж байна” гээд ярьдаг л юм. 
-Адуутай нөхөрлөсөн эр хүний баяр бахдалыг мэдэрсэн сайхан дурсамжаас хуваалцаач?
-Ноднин болсон манай сумын 90 жилийн ой байна. Их морио алдчих гээд сандарч байхдаа манай залуучууд  “За Доржбат ахын хээр морь ирвэл орно, ирэхгүй бол манайхаас айрагдах адуу байхгүй” гэцгээж байсан юм билээ. Яагаад гэхээр би аймагт морио уядаг л даа. Тэгэхэд би хээр морьтойгоо очоод гурваар давхиулсан. Нутгийн нэрийг хамгаалж уралдсан гэдгээрээ тийн бахархалтай санагдсан байх л даа. 
-Ийм бахархалт наадмууд олон байх болтугай. Ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл. Баянхонгор аймгийн тусгай дугаар. 2016 он