Галсан Бандийн цагаан азарга

Хан Хэнтийнхэн хэзээнээс нааш наадамсаг наргиач улс. Зуны дэлгэр цаг болоход хурдан мориныхоо дэлийг засч, уяа сойлгыг нь тохируулан бас айраг цагаагаа сөгнөж баяр цэнгэлдээ бэлтгэнэ. 1939 оны туулай жилийн зун Хэнтий даяар том наадмын зар тарж хол ойрын малчид уяачдын сэтгэлийг татаж хэдийд хаана уралдахыг битүүхэн сураглаж сэм сэмхэн бэлдэж эхлэх нь тэр. Энэ үед хурдан мориныхоо уяа заслыг хэдийнээс тааруулж уяаг яаж хийх, хэнтэй хаана нийлэхээ бодож явдаг Галсан банди уяачид Цагаан азарганыхаа ид хавыг үзэх санаа бусдаас илүү оргилон унтах нойр, идэх хоолоо хагаслан буй цаг байлаа.
Уях морьд намар ямар хүчтэй байх, өвөл хаварт яаж хагалахыг нэгд нэггүй бодож буйг адууны хүнээс өөр хэн ч төсөөлөхөд бэрх. Малын тарга хүч жигдэрч дэнжийн ногоо алаглах зуны дэлгэр цаг ч боллоо. Уул талын сэрүүн сайхан дэнж хурдан морины уяаг дуудан даллах мэт сэтгэлд дотно. Галсан ч өдрийн сайныг сонгон байж уяа морьдоо барьж эхлэв. Дэлгэрэхийн шилдэг уяачид бас морио бариад Хэнтийд болох наадамд хэлэлцсэн юм шиг бэлтгэж буй.
Уяачид морь хөлслөх үеэс архи дарс, майхан хөсгөө хүртэл базааж хаана бууж ямар газар, урт, богино давхил тааруулах тэгэхдээ хэнтэй нийлэхээ нэгд нэггүй бодож суудаг нэгэн бол Галсан банди уяач аа. Туулай жилийн зунтайг хэлэх үү тураг сайхан биетэй цагаан азарганы өнгөтэйг хэлэх үү. Хойшоо хөдлөөд дунд үсэргээ хийхэд урьд жил улсын их баяр наадамд аман хүзүүдсэн Буянтын “Монхор” хэмээх Халтарын босоо улаан нэрт азаргатай нэг давхилд нийлж азарганыхаа царааг харахсан, босоо улаантай ач тач явж байж л айрагт орноо. Тэгвэл их сунгаанд Буянтын Лувсанцэндийн хээртэй нийлээд хээрээс илүүрхэж байвал нэг ухаан байна. Энэ хоёр морь чинь өнгөрсөн жил улсын наадамд айрагдсан мөн ч шуурхай буян гэж дуулдах юм гэж Галсан биеэ зовоож сууна. Бодсон ёсоор босоо улаантай ойрхон хөдөлгөөд үзвэл үзүүр дээрээ айлын хэр зайлах янзтай.
Болноо болно дараагийн давхилд их настай нийлүүлээд бүрэн онгойлгож авнаа хө. Их сунгааны өдөр хоолыг жаахан нэмээд мориныхоо хүүхдэд “хээр мориноос болбол бүү салаарай үзүүр дээрээ гар хөдөлгө” гэжээ. Сунгаанд цагаан азарга хээр мориноос хошуу өлгөөд татах газраа ирэхэд “Дэлгэрэх сумын энэ цагаан азарга нэгийг дуулгах буян байна. Барагтай морь хээртэй ингэж ирж чадахгүй шүү” гэж хэсэг уяачид ам уралдуулан ярьж байлаа. Иймэрхүү давхил ир мөр нь таарсан цагаан азаргаа хөтлөөд Галсан түм түчигнэж, бум бужигнасан наадмын газар ирэв.
Дээд гурван нас 500-1000 хүрч мордсон нижгэр наадам эхэллээ. Галсан азаргаа олноос хөндийхөн эмээллээд асар эргүүлж явахад янзган зоог дагаад ганц хоёр сувдан хөлс бөмбөрөн унаж харагдах нь ёстой л түрүүлэх морины дохио совин гэлтэй. Хэдэн зуун азарга долоо найман үзүүр гарган эргэхэд цагаан азарга нэгэн үзүүрийг хошуучлан явна. Хурдлан яваа түүнийг хөх тэнгэрийг зүсэн явдаг мөнгөн цагаан онгоцны сүмбэн цагаан хошуутай адилтгамаар ажээ. Цагаан азарга хур шингэн дэлийг дарцаг мэт дэрвүүлээд, хумбан дөрвөн туурайг галтай хамт улалзуулаад хоёр чихийг солбин холыг ширтэн давхих нь харж ханашгүй байлаа. Уушигтай байтал амьсгаа үгүй, шөрмөстэй атлаа цуцаа үгүй хүчээ авсан жигүүртэн гэлтэй цагаан азарга олон хурдан азаргыг цувуулсаар хол тасархай түрүүлж наадамчдын баярын мишээл боллоо.
Далд шахам ирсэн цагаан азаргыг буулгаж аваад хусч байхад хаанахын хэн гэгчийн хурдан буян бэ? ямар цэвэрхэн сайхан амьтан бэ? гэгчлэн олон бүгдээр тойрон шавж зарим нь хусуурын үзүүрт бөмбөрөх хөлснөөс алган дээрээ тогтоон адис авч байхад олны дотроос нэг нь,
-"Хүүе таминь ээ, энэ чинь азарга биш морь байна, засаагүй юм хөөе, азарга чинь хэзээ ийм дэл сүүлтэй байлаа даа, даан ч эмэгтэй хүн шиг хачин цэвэрхэн байсан юм, морь байна, морь байна, хасвал таарна" гэж бөөн шуугиан дэгдэхэд азарганы хөлс буулгаж зогссон Галсан Банди ер тоосон шинжгүй:
-"Муу улсын дуу их
Мухар илжигний ал их" гэж дуулсан уу та нар, азарга морь хоёрын алин болохыг ялгаж чадахгүй болоо юу, Хэнтийхэн. Миний цагаан азаргыг оройхон бие нь амрахаар салтаа хоорондуур тонгойгоод боловч хараасай билээ. Тэгвэл ёнхор сохор биш бол мэднэ хө" гэсэн байна. Тойрсон олны дотроос,
-За тийм байж, хачин л адуу үзлээ гэсхийгээд чимээ намдсан байна. Хэдийгээр олны дунд тийм яриа гаравч түрүүлээд ирсэн нь гарцаагүй тул асрын өмнө алдар цолоо дуудуулав. Бүр тэр үеэс Галсан Бандийн цагаан азаргыг Дэлгэрэхийн эсвэл Галсан бандийн хүүхэн цагаан гэж цэвэрхэн сайханаараа алдаршсан түүхтэй ажээ.

Л.Сандуй